به زبانی ساده­ تر زمانی که بوی آمونیاک در سالن احساس می­شود و یا زمانی که چشم­ها در اثر آمونیک می­ سوزد در واقع زمانی است که میزان آمونیاک در سالن به حد خطرناکی رسیده است. چرا که در منابع علمی مختلفی گزارش شده است که آمونیاک بالاتر از 20 پی پی ام در سالن برای جوجه های گوشتی خطرناک می ­باشد. این در حالی است که انسان بوسیله  حس بویایی یا علائم دیگر همچون سوزش چشم، زمانی می­تواند وجود آمونیاک بالا در سالن را تشخیص دهد که آمونیاک در سالن به بالاتر از 50 پی پی ام افزایش پیدا کرده باشد.

به طور کلی آمونیاک بالا در سالن­های پرورش طیور شرایط محیطی را برای پرنده ­ها و پرورش دهندگان نامطلوب می سازد و آنها را با مشکل مواجه می­کند. اغلب پرورش دهندگان طیور بیش از 8 ساعت در روز وقت خود را در سالن­های مرغداری بسر می­برند. پس باید تأثیر آمونیاک بر پرورش­دهندگان را نیز در نظر گرفت. فعالیت پرورش­ دهندگان در سالن­هایی که آمونیاک در آن بالاست مشکل بوده و تحمل آن سخت است. آمونیاک از راه­های مختلفی بر عملکرد پرندگان تأثیر می­گذارد. در ادامه به تعدادی از آنها اشاره شده است.

كاهش سرعت رشد

در تحقیقات مختلفی که در موسسات تحقیقاتی و دانشگاه­های معتبر دنیا به انجام رسیده است کاهش سرعت رشد در پرنده­ هایی که در معرض آمونیاک بالا قرار گرفته­ اند گزارش شده است. به عنوان مثال در تحقیقی والنتاین (1964) بیان کرد با کاهش تهویه و در نتیجه افزایش گاز آمونیاک در فضای سالن، سرعت رشد کاهش یافته و ضریب تبدیل خوراک افزایش پیدا می­کند. ريس و همكاران (1980) نیز پي ­بردند در زماني كه جوجه ­هاي گوشتي در معرض 25 و 50 قسمت در ميليون گاز آمونياك قرار گرفتند، افزايش وزن به طور معني ­داري كاهش يافت. مشابه این نتایج در تحقیقات دیگر نیز گزارش شده است.

افزایش در ضریب تبدیل خوراک

افزایش در ضریب تبدیل خوراک با افزایش مقادیر آمونیاک گزارش شده است. به طوری که جوجه‌های گوشتی در تماس با سطوح ppm 50 ، ضریب تبدیل  بالاتری (2/44) نسبت به سـطـوح صــفر (2/02) داشـتند (Caveny et al., 1981). افزایش در ضریب تبدیل خوراک با کاهش تهویه و در نتیجه افزایش در رطوبت نسبی و تراکم گاز آمونیاک در فضای سالن، توسط والنتاین (1964) نیز گزارش شد. همچنین آزمایشاتی که توسط بیکر و همکاران (2004)، کلینگ و کوارلس (1974) انجام شد نیز این مطلب را تأیید کرد.

آسيب به دستگاه تنفسي

مهمترین تأثیر گاز آمونیاک بر سیستم تنفسی می­باشد. به طوری که باعث آسیب ترشح موکوسی و فعالیت مژک­های نای می­گردد. غشاهای نای نیز تحت تأثیر گاز آمونیاک آسیب دیده و ضخامت دیواره سلول­های آتریال (دهلیزی) افزایش می­ یابد (Baker et al., 2004). بلک و هس (2001) گزارش دادند تماس مداوم طیور با غلظت­های بالایppm 10 از گاز آمونیاک اگر چه ممکن است با بینی انسان حس نشود، اما می‌تواند به سیستم تنفسی پرنده آسیب رسانده و خطر ابتلاء بیماری­های عفونی را افزایش دهد.

افزايش حساسيت به عوامل بیماری زا

استرس حاصل از سطوح بالای آمونیاک در محیط، موجب تحریک غشاهای موکوسی موجود در مجرای تنفس شده (Ullman et al., 2004)، و اجازه آسیب وارده توسط ویروس­ها و باکتری­ها را می­دهد و در نهایت باعث کاهش عملکرد و مشکلات سلامتی در طیور می­شود (Baker et al., 2004).

آسیب به نای و بافت­های آتریال که در پی افزایش آمونیاک در سالن ایجاد می­شود باعث کاهش مقاومت به بیماری­های تنفسی و عفونت­های ثانویه همچون بیماری نیوکاسل، عفونت کیسه­های هوایی، عفونت اشریشیاکلی و کوکسیدیوز می­شود(Baker et al., 2004). بخش­هایی از سیستم تنفسی با مژه­ها پوشیده شده است که عوامل بیماری­زا  و گرد و خاک را خارج می­کند. اگر هوای سالن­های پرورش کیفیت پایین داشته باشد به طوری که مقادیر زیادی آمونیاک یا گرد و غبار داشته باشد این مژک­ها آسیب دیده و بی­ اثر می­شود (Gary et al., 2003). آمونیاک وارده به جریان خون، توانایی مونوسیت­ها را به دربرگرفتن و تخریب باکتری­ها موجود در عروق خونی کاهش می­دهد. در پرورش بوقلمون، کلی­باسیلوزیس، ورم روده هموراژیک، نیوکاسل و کوریزای بوقلمون از بیماری­های شایع در امر پرورش بوقلمون بوده که همه آنها باعث سرکوب سیستم ایمنی می­شوند. تحقیقات نشان می­ دهد وجود گاز آمونیاک می­تواند زمینه­ ساز جدی برای بروز این عوامل بیماریزا محسوب شود (Peter and Poss, 1998). ساتو و همکاران (1973) بیان کردند شیوع بیماری مايكوپلاسما گالي سپتيكوم با افزایش آمونیاک افزایش پیدا می­کند. همچنین افزايش حساسيت به بيماري نيوكاسل با افزایش آمونیاک گزارش شد (Anderson et al., 1964).

وقوع سندرم آسيت

شیلو و همکاران (1991) و جونز (1994) گزارش کردند جوجه های گوشتی با عفونت های تنفسی ظرفیت کمتری برای مصرف اکسیژن نسبت به پرندگان سالم داشته و به سندرم آسیت حساستر هستند.

سرکوب سیستم ایمنی

اثر تهويه ضعيف بر سيستم ايمني طيور کمتر مورد بررسی قرار گرفته است (Yegani et al., 2005). به هر حال در برخي از آزمايش­های صورت گرفته سرکوب سيستم ايمني و متعاقب آن کاهش بازده واکسيناسيون نيز به آمونياک نسبت داده شده است (Coveny et al., 1981; Byrd, 1999). سطوح بالای آمونیاک در محیط، به پرندگان استرس وارد کرده موجب تحریک غشاهای موکوسی موجود در مجرای تنفس می­ شود (Ullman et al., 2004) . در ادامه شرایط آسیب ­رسانی توسط ویروس­ها و باکتری­ها افزایش یافته و در نهایت باعث کاهش عـمـلکـرد و مـشـکـلات ســلامـتـی در طـــیـور مــی­شــود(Al-Homidan et al., 2003).

افزايش تلفات

در تـحـقیقـات انـجـام شـده نـشـان داده شـد بـا افـزایـش آمـونـیـاک تـلـفـات افــزایــش پـیــدا مـــی­کـنـد (Kristensen and Wathes, 2000; Elliot and Collins, 1982).

ریس و همکاران نیز گزارش کردند در سطوحppm 100 و بــالاتــر تــلفــات در جـوجـه ­هـای گـوشتی افـزایـش مـی­یابد (Reece and Lott, 1980).

­­­­­­آثار دیگر

 از آثــار دیـگری کـه از مـقادیـر بـالای آمـونــیـاک ایــجاد مـی­شــود مـی توان بـه الـتـهـاب كـيسه‌هــاي هـوايـي (Quarles and Kling, 1974; Qyetunde et al., 1976)، ورم مــلـتحمـه چشــم (Bullis et al., 1950)   و کــــوری (Carlile, 1984) اشاره کرد.

حال که اهمیت موضوع روشن گردید بایستی با جدیت میزان آمونیاک در سالن­های پرورش کنترل گردد. اصلی ­ترین فاکتور­هایی که بر میزان آمونیاک در سالن­های پرورش مرغ گوشتی تأثیر گذارند شامل تهویه، خوراک مصرفی و هر عاملی است که بر کیفیت بستر تأثیر گذار می­ باشد. لذا تهویه مناسب و شرایط بستر مناسب از مهمترین راهکارهای مدیریتی جهت کنترل آمونیاک می­باشد.

دکتر مصطفی لطفی